Article Review on
"School
Students' Perceptions on School Management and Pedagogical Approaches"
Yadab Chandra Bista
Education officer
Butwal Sub-Metropolitan
City,
Lumbini Province Rupandehi
१. परिचय
International Journal of Atharva, Volume 2,
Issue 2, August 2024 मा प्रकाशित “School Students' Perceptions on School Management and Pedagogical
Approaches"
डा. बिष्णा आचार्यद्वारा लिखित लेख हो। त्रिभुवन
विश्वविद्यालयका प्राध्यापक डा. आचार्यले नेपालको ग्रामीण, अर्ध सहरी, र शहरी क्षेत्रका विद्यालयका
विद्यार्थीहरूको अनुभव र धारणा अध्ययन गरेका छन्। अध्ययनले विद्यार्थीहरूले
विद्यालय व्यवस्थापन र शिक्षण-शिक्षण पद्धतिप्रति देखाएको दृष्टिकोणको महत्त्वलाई
उजागर गरेको छ। यो लेखले विद्यालयको प्रशासनिक नीतिहरू, शिक्षण पद्धतिमा प्रविधिको प्रयोग, र विद्यार्थी-शिक्षक
अन्तर्क्रियाजस्ता विषयलाई समेटेको छ।
१.१ लेखको विषय:
लेख "School Students' Perceptions on School
Management and Pedagogical Approaches" मा विद्यालयका विद्यार्थीहरूको दृष्टिकोणलाई अध्ययन गरिएको छ।
अध्ययनले शिक्षण-शिक्षण पद्धति र विद्यालय व्यवस्थापनका विभिन्न पक्षहरूलाई उजागर
गर्न विद्यार्थीहरूको अनुभव र धारणा संकलन गरेको छ। यसले कक्षाको वातावरण, शिक्षक-विद्यार्थी अन्तर्क्रिया, प्रशासनिक नीति, मूल्याङ्कन प्रणाली, र प्रविधिको उपयोगको
प्रभावलाई समेट्छ। शिक्षण प्रक्रियालाई विद्यार्थी-मैत्री बनाउँदै उनीहरूको समग्र
शैक्षिक विकासलाई कसरी प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ भन्ने विषयमा यो अध्ययन केन्द्रित
छ।
१.२ पृष्ठभूमि:
विद्यालय
शिक्षाको गुणस्तर सुधारका लागि विद्यार्थीहरूको धारणा महत्त्वपूर्ण आधार मानिन्छ।
अध्ययनले शहरी, अर्ध शहरी, र ग्रामीण क्षेत्रका
२४० विद्यार्थीहरूसँग गरिएको सर्वेक्षण, अन्तर्वार्ता, र फोकस समूहद्वारा तथ्याङ्क सङ्कलन गरेको छ। प्राप्त
तथ्याङ्कको आधारमा, विद्यार्थीहरूले अनुभव गरेका चुनौतीहरू, उनीहरूको प्राथमिकताहरू, र विद्यालय
व्यवस्थापनको प्रभावको विश्लेषण गरिएको छ। अध्ययनले शिक्षण पद्धतिहरूमा सुधार गरी
विद्यार्थीहरूको शैक्षिक संलग्नता, उपलब्धि, र समग्र कल्याणमा योगदान पुर्याउन सिफारिस प्रस्तुत गर्दछ।
नेपालको वर्तमान
शैक्षिक प्रणालीले समावेशीकरण र शैक्षिक पहुँच विस्तारमा ध्यान दिएको भए पनि अझै
कतिपय क्षेत्रहरूमा सुधार आवश्यक रहेको देखिन्छ। विद्यार्थीहरूले शिक्षण सामग्रीको
अभाव, पाठ्यक्रम र पुस्तकहरू ढिला उपलब्ध गराइने समस्या, र शिक्षण विधिहरूमा सुधारको आवश्यकता महसुस गरेको अध्ययनले
देखाउँछ।
१.३ लेखकको छोटो
परिचय:
डॉ.
बिष्णा आचार्य नेपालका ख्यातिप्राप्त शैक्षिक अनुसन्धाता र प्राध्यापक हुन्। उहाँ
हाल त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत महेन्द्र रत्न क्याम्पस, काठमाडौँमा शिक्षा संकायकी सदस्य हुनुहुन्छ। शिक्षण-शिक्षण
पद्धति, विद्यालय व्यवस्थापन, र शैक्षिक सुधारका
क्षेत्रमा उहाँको गहिरो रुचि र अनुभव छ। यस अध्ययनमा, उहाँले विद्यार्थीहरूको धारणा र अनुभवलाई विशेष महत्व दिँदै, शैक्षिक सुधारको लागि नीति निर्माताहरू, शिक्षकहरू, र विद्यालय
प्रशासकहरूलाई मार्गदर्शन प्रदान गर्ने प्रयास गर्नुभएको छ।
२. लेखको सारांश :
"School Students' Perceptions on School Management and
Pedagogical Approaches" शीर्षकको लेखले नेपालका विद्यालयहरूमा शिक्षण-शिक्षण पद्धति
र विद्यालय व्यवस्थापन प्रक्रियाबारे विद्यार्थीहरूको अनुभव, धारणा, र सुझावहरूको गहन विश्लेषण
प्रस्तुत गरेको छ। यो अध्ययनले शिक्षण प्रक्रिया, विद्यालय प्रशासन, र विद्यार्थी-केंद्रित वातावरणलाई सुधार गर्न
महत्त्वपूर्ण दिशानिर्देश प्रदान गर्ने उद्देश्य राखेको छ।
२.१ मुख्य विषयवस्तुहरू
१. अध्ययनको उद्देश्य र विधि:
यो अध्ययन नेपालका विभिन्न
क्षेत्रका २४० विद्यार्थीहरूलाई समेट्दै शिक्षण-शिक्षण पद्धति र विद्यालय व्यवस्थापनको
प्रभावलाई बुझ्न गरिएको हो।
- गुणात्मक र
मात्रात्मक अनुसन्धान विधि अपनाइएको छ।
- तथ्याङ्क सङ्कलनका
लागि सर्वेक्षण, अन्तर्वार्ता, र फोकस समूह प्रयोग
गरिएका छन्।
- वैज्ञानिक
विश्लेषणका लागि SPSS-24 सफ्टवेयरको प्रयोग गरी तथ्याङ्कलाई व्यवस्थित रूपमा
प्रस्तुत गरिएको छ।
२.२ विद्यार्थीहरूको धारणा:
क. शिक्षण-शिक्षण पद्धति:
- विद्यार्थीहरूले
शिक्षकद्वारा अपनाइने पारम्परिक शिक्षण विधिहरूलाई कम प्रभावकारी भनेका छन्।
- उनीहरूले सक्रिय शिक्षण विधि (जस्तै:
प्रोजेक्ट वर्क, समूह छलफल, व्यावहारिक पाठ) लाई
प्राथमिकता दिन सुझाव दिएका छन्।
- शिक्षक-विद्यार्थी
अन्तर्क्रिया बलियो बनाउन, विद्यार्थी-केन्द्रित शिक्षण पद्धतिहरूको
आवश्यकता औंल्याइएको छ।
- विद्यार्थीहरूले
प्रविधिको उपयोग र आधुनिक शिक्षण सामग्री उपलब्ध गराउनुपर्ने माग राखेका छन्।
ख. विद्यालय व्यवस्थापन:
- व्यवस्थापनले
अपनाएका नीतिहरूप्रति विद्यार्थीहरूको मिश्रित प्रतिक्रिया छ।
- निःशुल्क
शिक्षाको व्यवस्था भएका विद्यालयमा पनि पाठ्यपुस्तक ढिलोगरि उपलब्ध हुने र
अतिरिक्त शुल्कको माग हुने गुनासो गरिएको छ।
- विद्यालय
व्यवस्थापनले विद्यार्थीका सुझावहरूलाई बेवास्ता गर्ने गरेको धारणा व्यक्त
गरिएको छ।
- पारदर्शी र
उत्तरदायी विद्यालय प्रशासनको आवश्यकता औंल्याइएको छ।
२.३ शिक्षा प्रणालीका चुनौतीहरू:
अध्ययनले विद्यार्थीहरूले सामना
गरेका प्रमुख समस्याहरूलाई चिन्हित गरेको छः
- शैक्षिक सामग्री र पाठ्यपुस्तकको अभाव:
- पुस्तक ढिलोगरि उपलब्ध हुने र कतिपय सामग्री नै नपाइने।
- विज्ञान र प्रविधिका स्रोत सामग्रीहरूको कमी।
- शिक्षकहरूको तालिम र स्रोत साधन अभाव:
- शिक्षकहरूलाई नयाँ प्रविधि र विधि प्रयोग गर्ने तालिम पर्याप्त
रूपमा प्रदान गरिएको छैन।
- अतिरिक्त गतिविधिहरूको कमी:
- विद्यालयमा खेलकुद, सांस्कृतिक कार्यक्रम, र अन्य
अतिरिक्त गतिविधिहरू सीमित छन्।
- छात्रवृत्ति र आर्थिक सहयोगको अभाव:
- छात्रवृत्ति व्यवस्था सीमित वर्ग र सीमित क्षेत्रमा मात्र
केन्द्रित।
- प्रविधिको उपयोगमा अवरोध:
- प्रविधिको प्रयोग शिक्षणलाई सहज बनाउन सक्ने भए पनि आवश्यक उपकरण
र ज्ञानको अभावले यसको प्रभावकारीता घटाएको निष्कर्ष निकालिएको छ।
प्रमुख निष्कर्षहरू:
1. शिक्षण पद्धतिमा सुधार:
- विद्यार्थीहरूले सक्रिय शिक्षण विधिहरू अपनाउनुपर्ने सल्लाह दिएका
छन्।
- शिक्षक-विद्यार्थी सम्बन्ध सुधार गर्न अन्तरक्रियात्मक र
विद्यार्थी-केन्द्रित वातावरण आवश्यक छ।
2. विद्यालय व्यवस्थापनको
प्रभावकारिता:
- विद्यालय व्यवस्थापनलाई पारदर्शी र उत्तरदायी बनाउनुपर्ने सुझाव
दिइएको छ।
- विद्यार्थीहरूको सिफारिस र अनुभवलाई विद्यालय नीति निर्माणमा
समावेश गर्नुपर्छ।
3. शैक्षिक स्रोत र सामग्री:
- विद्यार्थीहरूले पर्याप्त शैक्षिक सामग्री र पाठ्यपुस्तक समयमै
उपलब्ध गराउन जोड दिएका छन्।
- प्रविधिको उपयोग गरेर शिक्षण प्रक्रियालाई सहज र प्रभावकारी
बनाउनुपर्ने देखिएको छ।
4. शिक्षकहरूको विकास:
- शिक्षकहरूको व्यावसायिक विकासका लागि तालिम, सेमिनार, र
कार्यशालाको आयोजना आवश्यक छ।
- शिक्षकहरूलाई नयाँ प्रविधि र विद्यार्थीको मनोविज्ञानमा आधारित
शिक्षण विधिका तालिम उपलब्ध गराउनुपर्ने छ।
2.४ शिक्षा सुधारका लागि
सिफारिसहरू:
1. विद्यार्थी-केंद्रित
व्यवस्थापन:
- विद्यालय व्यवस्थापनले विद्यार्थीहरूको सुझावलाई
प्राथमिकता दिनुपर्ने।
- विद्यालय प्रशासनले सबै विद्यार्थीहरूका लागि सहज
वातावरण सिर्जना गर्न स्रोत साधनमा ध्यान दिनुपर्ने।
2. प्रविधिको प्रभावकारी
उपयोग:
- विद्यालयमा डिजिटल उपकरणहरूको उपलब्धता र शिक्षण
प्रक्रियामा प्रविधिको अधिकतम उपयोग गर्नुपर्ने।
- प्रविधि-सम्बन्धी तालिम र स्रोत साधन उपलब्ध गराउने।
3. शिक्षकहरूको सशक्तिकरण:
- शिक्षकहरूको सशक्तिकरणका लागि नियमित तालिम र क्षमता
विकास कार्यक्रम लागू गर्नुपर्ने।
4. शैक्षिक नीति सुधार:
- पाठ्यक्रम निर्माण, पाठ्यपुस्तक वितरण, र
छात्रवृत्तिको पारदर्शी नीति बनाउनुपर्ने।
३. मूल्याङ्कन
३.१ लेखको संरचना
लेखको संरचना
प्रभावकारी र वैज्ञानिक रूपमा व्यवस्थित छ। यसमा परिचय, अनुसन्धान विधि, तथ्यांक, र निष्कर्षका खण्डहरू स्पष्ट रूपमा छुट्याइएका छन्।
- परिचय खण्डले
लेखको पृष्ठभूमि र उद्देश्य प्रस्टसँग परिभाषित गरेको छ।
- अनुसन्धान विधि खण्डले मिश्रित विधिको प्रयोग गर्दै डाटा संकलनका प्रक्रिया र
उपकरणहरूको विस्तृत विवरण दिएको छ।
- तथ्यांक विश्लेषण खण्डले SPSS जस्ता
उपकरणहरूको प्रयोग गरेर संकलित डाटालाई मात्रात्मक रूपमा विश्लेषण गरेको छ,
जसले अनुसन्धानको विश्वासनीयता र
औचित्य प्रस्ट पारेको छ।
- निष्कर्ष खण्डले
प्रस्तुत तथ्यांकका आधारमा शिक्षण पद्धति र विद्यालय व्यवस्थापनका कमजोरी र
सुधारका उपायहरूलाई प्रत्यक्ष रूपमा सम्बोधन गरेको छ।
यद्यपि, लेखले गुणात्मक दृष्टिकोणलाई गहिराइमा विश्लेषण गर्न सकेको
छैन। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीहरूले दिएको सुझावमा आधारित
विशिष्ट कथाहरू वा उनीहरूले भोगेका व्यक्तिगत अनुभवहरूको समावेशले लेखलाई थप
प्रभावकारी बनाउने थियो।
३.२ अन्य लेखसँग तुलना
यो लेख नेपालको
ग्रामीण, अर्ध सहरी, र शहरी विद्यालयहरूको
यथार्थ अवस्थालाई उजागर गर्न सफल छ, जुन धेरैजसो
अन्तर्राष्ट्रिय लेखहरूमा कमै पाइन्छ।
- अन्तर्राष्ट्रिय लेखहरूले सामान्यतया शिक्षण पद्धतिको डिजिटलिकरण,
सहभागी शिक्षण (active
learning), र शिक्षण
प्रविधिमा जोड दिएका छन्।
- यो लेखले नेपालजस्तो देशको शिक्षा प्रणालीका आधारभूत
समस्याहरू,
जस्तै सामग्री वितरणको ढिलाइ,
छात्रवृत्ति व्यवस्थापनमा सीमितता,
र ग्रामीण विद्यालयका
विद्यार्थीहरूको वास्तविकता, माथि
ध्यान केन्द्रित गरेको छ।
- तुलनात्मक रूपमा, लेखले
नेपाली शैक्षिक प्रणालीमा विद्यार्थीहरूको दृष्टिकोणलाई प्राथमिकता दिएर
अध्ययनलाई सन्दर्भसापेक्ष बनाएको छ, जुन
विशिष्ट र सराहनीय छ।
३.३ मुख्य विचारहरूको विश्लेषण
लेखमा प्रस्तुत मुख्य
विचारहरू शिक्षण पद्धति, सामग्री उपलब्धता, र व्यवस्थापनका समस्या समाधान गर्न केन्द्रित छन्। मुख्य
विचारहरूको विश्लेषण यस प्रकार छ:
- विद्यार्थी-केन्द्रित शिक्षण:
लेखले विद्यार्थीहरूको सुझावलाई नीतिगत निर्णयमा प्राथमिकता दिनुपर्ने तर्क प्रस्तुत गरेको छ। सहभागितामूलक शिक्षण पद्धति (active learning) लाई प्रोत्साहन गर्न सुझाव दिइएको छ। - सामग्री र पुस्तकहरूको समयमै उपलब्धता:
अध्ययनले सामग्री उपलब्धताका ढिलाइ र अभावलाई प्रमुख समस्या मानेको छ। यो समस्या समाधान गर्न नीति सुधार र वितरण प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउनुपर्ने सुझाव उपयुक्त छ। - शिक्षक तालिमको आवश्यकता:
शिक्षकहरूलाई निरन्तर तालिम र व्यावसायिक विकासका अवसरहरू उपलब्ध गराउनुपर्ने तर्क प्रभावकारी छ। प्रशिक्षित शिक्षकले शिक्षण पद्धतिलाई समृद्ध बनाउँदै विद्यार्थीहरूको नतिजामा सुधार ल्याउन सक्छन्। - दण्ड व्यवस्थापन:
अध्ययनले दण्ड व्यवस्थापनका परम्परागत विधिहरू विद्यार्थीहरूमा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको तथ्य उजागर गरेको छ। यसले वैकल्पिक विधिहरू जस्तै सकारात्मक प्रेरणा (positive reinforcement) को आवश्यकतालाई औंल्याएको छ।
·
विद्यालय व्यवस्थापन
र नीतिगत सुधार:
लेखले विद्यालय व्यवस्थापनमा पारदर्शिता, नीतिगत सुधार, र शिक्षामा लगानी
बढाउनुपर्ने आवश्यकता प्रस्तुत गरेको छ।
यद्यपि, लेखले दण्ड व्यवस्थापनका वैकल्पिक उपायहरूबारे पर्याप्त
जानकारी दिन सकेको छैन। साथै, अध्ययनका सुझावहरूलाई
कार्यान्वयन गर्ने स्पष्ट खाका प्रस्तुत गरिएको भए, लेख अझ उपयोगी हुने
थियो।
४. निष्कर्ष
लेखले
विद्यार्थीहरूको धारणा र सुझावको आधारमा विद्यालय व्यवस्थापन र शिक्षण पद्धतिका
विभिन्न पक्षबारे गहिरो विश्लेषण गरेको छ। अध्ययनका मुख्य निष्कर्षहरू:
- विद्यालय प्रशासनले विद्यार्थीहरूका सुझावलाई प्राथमिकता
दिनुपर्छ।
- शिक्षक तालिम, सामग्री
उपलब्धता,
र छात्रवृत्तिको पहुँच सुधार्न
नीतिगत सुधार आवश्यक छ।
- विद्यार्थीहरूको सन्तुष्टि र संलग्नताले विद्यालय
व्यवस्थापनको गुणस्तर मापन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
- विद्यार्थी-केन्द्रित नीतिहरूले शैक्षिक परिणाममा
सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
यो लेखले शिक्षा
प्रणाली सुधारका लागि नीति निर्माणकर्तालाई महत्त्वपूर्ण आधार प्रदान गर्छ।
नेपालका ग्रामीण र अर्ध सहरी विद्यालयहरूको वास्तविक अवस्थालाई उजागर गर्नु यसको
प्रमुख उपलब्धि हो।
लेखको
लिंक
Acharya, B. (2024). School
students' perceptions on school management and pedagogical approaches. International
Journal of Atharva, 2(2), 24-41. https://doi.org/10.3126/ija.v2i2.69824.